Дзень Волі: што пачытаць пра БНР

Рада Беларускай Народнай рэспублікі (БНР) 25 сакавіка прыняла Трэцюю Ўстаўную грамату, у якой абвясціла сябе незалежнай і вольнай дзяржавай. Гэта быў важкі крок для самавызначэння беларускай нацыі.

У дакуменце было заяўлена пра намер перагледзець умовы Брэсцкага мірнага дагавора паміж Савецкай Расіяй з аднаго боку і Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Балгарыяй і Турцыяй з другога: «На моцы гэтаго трацяць сілу усе старыя дзяржауныя зьвязі, якія далі магчымасьць чужому ураду падпісаць і за Беларусь трактат у Берэсьці, што забівае на сьмерць беларускі народ, дзелючы зямлю яго на часткі». Беларусь, якая разглядалася ў гэтай мірнай дамове толькі як частка Расіі, а не як самастойная дзяржава, была падзелена па лініі Дзвінск – Свянцяны – Ліда – Пружаны – Бярэсце. Землі Беларусі на поўдзень ад Палескай чыгункі перадаваліся Украінскай Народнай рэспубліцы.

Грамата інфармавала аб намеры ўрада БНР паставіць перад зацікаўленымі бакамі пытанне аб пераглядзе той часткі Брэст-Літоўскага мірнага дагавору, якая тычылася Беларусі, і самастойна падпісаць мірнае пагадненне з усімі дзяржавамі, якія ваявалі.

Важнае канстытуцыйнае значэнне мела ўключаная ў акт норма, якая вызначае дзяржаўную тэрыторыю БНР: замацоўваўся прынцып такога вызначэння – колькасная перавага беларускага насельніцтва; быў прыведзены і канкрэтны пералік тэрыторый.

Па шэрагу прычын, пераважна геапалітычнага характару, ініцыятары ўтварэння БНР не змаглі дабіцца суверэнітэту і шырокага міжнароднага прызнання абвешчанай дзяржавы. Пры гэтым БНР de jure прызналі Арменія, Грузія, Аўстрыя, Польшча, Эстонія, Літва, Латвія, Чэхаславакія і Фінляндыя, de facto – Германія, Балгарыя, Турцыя, Украіна.

Разам з тым БНР стала каталізатарам, які вёў да ўтварэння беларускай савецкай дзяржаўнасці і сучаснай Рэспублікі Беларусь. Да абвяшчэння незалежнасці БНР бальшавікі стаялі на пазіцыі адмаўлення ідэі беларускага нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння. «Экспарт рэвалюцыі ў Еўропу патрабаваў перш за ўсё доказаў праўдзівасці бальшавіцкіх лозунгаў аб самавызначэнні народаў. З гэтай прычыны трэба было таксама нейтралізаваць урад БНР, які разаслаў свае дыпламатычныя місіі ў большасць еўрапейскіх краін», – пішуць гісторыкі Алег Латышонак і Яўген Мірановіч.

Ад 1919 году Рада БНР дзейнічае ў выгнанні ў якасці захавальніка традыцый беларускага нацыянальнага руху ад пачатку XX стагоддзя. Як сказана на афіцыйным сайце, «Сучасная місія Рады БНР палягае ў прадстаўніцтве інтарэсаў незалежнай і дэмакратычнай Беларусі ў сьвеце».

Media IQ прапануе вам 5 кніг, якія дапамогуць разабрацца, чаму 25 сакавіка святкуецца Дзень Волі і якое значэнне мае БНР.

1. Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Беларус. Энцыкл.; Рэд. калегія: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. Мн.: БелЭн, 1995. – 800 с.: іл. ISBN 985-11-0026-9

«Беларусь» – першы энцыклапедычны даведнік незалежнай Беларусі, у якім сабраны звесткі пра ўсе асноўныя сферы жыццядзейнасці краіны на момант яго выхаду. Важная акалічнасць: аўтары артыкулаў пісалі іх пасля заканчэння савецкай цэнзуры, але да ўвядзення ідэалагічных абмежаванняў рэжымам Аляксандра Лукашэнкі. Беларускай Народнай рэспубліцы адведзены адзін з 4 800 артыкулаў, дзе сцісла і, па магчымасці, бесстаронна падаецца гістарычны кантэкст абвяшчэння БНР. Кніга выйшла накладам 5 тысяч асобнікаў, яе можна знайсці ў бібліятэках і ў букіністаў.

2. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1. А – Беліца/Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн. БелЭн, 1993. – 494 с., [8] к.: іл. ISBN 5-85700-074-2.

Шматтомная энцыклапедыя на узроўні дасягнення сучаснай навукі адлюстроўвае шматвяковы шлях беларускага народа ад сівой даўніны да нашых дзён. Акрамя артыкулаў аб палітычных, грамадскіх і ваенных падзеях, змешчаны матэрыялы аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле, стане эканомікі, культуры, навукі і тэхнікі на розных этапах гісторыі. Біяграфічныя артыкулы расказваюць пра гістарычных асоб і іх радаводы. Важнае месца у выданні займаюць геральдыка, нумізматыка, генеалогія і гістарычная картаграфія. Шырока асвятляецца жыццё беларускай эміграцыі розных часоў і шэраг іншых, раней закрытых тэм.

БНР прысвечаны старонкі 384-390. Артыкул завяршаецца канстатацыяй, што Рада БНР не выказала свайго афіцыйнага стаўлення да Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР, да пастановы Вярхоўнага Савета БССР аб палітычнай і эканамічнай незалежнасці Беларускай ССР, да прыняцця новай назвы і ўзаконення у якасці дзяржаўнай сімволікі Рэспублікі Беларусь бела-чырвона-белага сцяга і герба «Пагоня».

Кніга значыцца ў бібліятэчных каталогах, але наўрад ці выстаўлена да агляду на бачных месцах разам з іншымі энцыклапедычнымі даведнікамі ў чытальных залах і абанементах, бо на вокладцы прысутнічае нацыянальны герб «Пагоня», які стаў de facto забароненым рэжымам Аляксандра Лукашэнкі і служыць меткай для рэпрэсій.

3. Уладзімір Арлоў, Зьміцер Герасімовіч. Ілюстраваная гісторыя. Краіна Беларусь. – Kalligram, 2003, 320 старонак. Гэта шыкоўнае ілюстраванае выданне. Пра гэту кнігу мы пісалі раней. Пра ролю БНР напісана на стар. 312-317.

Тут можна паглядзець у добрай якасці фотаздымкі дзеячоў беларускага руху, дакументы, карты, афішы і газеты, пашпарты і паштовыя маркі БНР. Аўтар падсумоўвае: «Дзень 25 сакавіка 1918 году стаўся пачаткам доўгага шляху да набыцця Беларуссю сапраўднай незалежнасці».

4. Англамоўным сябрам можна прапанаваць Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы = The History of the Belarusan Nation and State / М. Біч, Р. Гарэцкі, У. Конан і інш.; Рэдкал. У. Арлоў і інш.; Пер. на англ. А. Бурсай. – Мінск: Медисонт, 2006. – 440 с.: іл. ISBN 985-6530-43-1.

У кнізе адлюстраваны гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы ад старажытных часоў да нашых дзён.

Выданне ілюстравана фотаздымкамі, малюнкамі, картамі. Папярэдняе выданне гэтай кнігі 2001 года даступна для спампавання ў фармаце pdf у Беларускай інтэрнэт-бібліятэцы Kamunikat.org.

5. Алег Латышонак, Яўген Мірановіч. Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII ст. і да нашага часу. – 3-е выд. – Смаленск: Інбелкульт, 2022. – 448 стар. ISBN 978-5-00076-064-2.

Гэта пераклад з пэўнымі ўдакладненнямі і дапаўненнямі польскамоўнага падручніка, створанага ў 2002 годзе: Łatyszonek, Oleg; Mironowicz, Eugeniusz. Historia Białorusi od połowy XVIII do końca XX wieku. – Białystok: Związek Białoruski w Rzeczypospolitej Polskiej, Katedra Kultury Białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, 2002. — 330 s. У 2010 годзе выходзіла ў Беластоку-Вільні пад назвай «Гісторыя Беларусі ад сярэдзіны XVIII ст. да пачатку XXI ст.». ISBN: 978-83-60456-07-1.

Гэта папулярная кніга беларускіх даследчыкаў з Беластоку пра асноўныя моманты гісторыі Беларусі. Як сказана ў анатацыі, «аўтары, нягледзячы на тое, што жывуць і працуюць у Польшчы, адстойваюць перш за ўсё беларускі пункт гледжання на гістарычныя падзеі, але без асаблівага шанавання беларускіх гістарычных міфаў».

На пачатку артыкула мы ўжо цытавалі Латышонка і Мірановіча – аўтараў гэтай кнігі. БНР прысвечаны раздзел ХХ, што на стар. 150-156.

Кнігу можна было набыць у папяровым выглядзе ў цяпер не чыннай інтэрнэт-кнігарні Arche. Гэтага выдання «няма на складзе» у папяровым выглядзе ў практычна ўсіх кнігарнях, але можна сустрэць у дробным кніжным гандлі ў месцах, дзе праводзяцца беларускія мерапрыемствы.

Иллюстрация на главной: euroradio.fm