Ад стыгмы да эмпатыі: як палярызацыя СМІ ўплывае на ўспрыманне ўразлівых груп

Media IQ правёў 11-20 лістапада 2024 году маніторынг асвятлення ўразлівых груп у беларускіх СМІ. Даследаванне праведзена ў супрацоўніцтве з Аб’яднаннем беларусаў Нямеччыны RAZAM.

У межах маніторынгу былі прааналізаваны 21 беларускае СМІ рознай формы ўласнасці, якія за 10 каляндарных дзён апублікавалі 5 308 медыятэкстаў. Узгадкі пра ўразлівыя групы зафіксаваны ў 645 медыятэкстах, або ў 12,15 % ад усяго корпуса медыятэкстаў. Папярэдняе даследаванне Media IQ праводзіў з 23 па 29 лістапада 2023 года, што дазваляе ацаніць дынаміку змен за год.

Ключавыя вынікі

Даследаванне Media IQ паказала, што не афіляваныя з беларускай дзяржавай СМІ ў большай ступені схільныя прымяняць карэктную тэрміналогію пры асвятленні тэм, звязаных з уразлівымі слаямі насельніцтва, у адрозненне ад дзяржаўных медыя, дзе падобныя ўзгадкі радзей сустракаюцца або часцей выкарыстоўваецца некарэктная лексіка. У параўнанні з мінулагоднім даследаваннем тэндэнцыі захаваліся.

Дзяржаўныя медыя згадваюць уразлівыя групы ў 3,01 % медыятэкстаў, у асноўным выкарыстоўваючы згадкі для падтрымкі афіцыйнага парадку дня. Незалежныя медыя, якія знаходзяцца ў выгнанні, даюць удвая большую долю ўзгадак – 6,42 %, прычым тут часта гучаць галасы саміх прадстаўнікоў груп, а таксама экспертныя ацэнкі, што робіць іх падачу больш інклюзіўнай і разнастайнай. Калі казаць пра недзяржаўныя медыя, якія знаходзяцца ў Беларусі, то яны агулам даюць 2,71 % узгадак уразлівых груп, што практычна супадае з узроўнем дзяржСМІ.

Сярод лідараў па колькасці карэктных узгадак – Euroradio (100 % карэктных), Malanka Media (YouTube-канал, 100 %), Белсат TV (100 %). Найменш карэктна асвятляюць тэмы ўразлівых груп ОНТ (27,8 % карэктных узгадак), «Белновости» (25 %).

Цікава, што «СБ. Беларусь сегодня» мае самы высокі працэнт узгадак сярод усіх СМІ (40,08 % тэкстаў), але толькі 59 % з іх можна лічыць карэктнымі. Гэта сведчыць пра тое, што дзяржаўнае выданне актыўна закранае сацыяльныя тэмы, але часта робіць гэта некарэктна, выкарыстоўваючы стыгматызуючую лексіку або ідэалагізаваныя наратывы.

ЛГБТК+ супольнасць у фокусе СМІ

Незалежныя медыя адыгрываюць ключавую ролю ў асвятленні праблем ЛГБТК+ супольнасці. Матэрыялы Reform.news («Беларусский режим усилил репрессии против ЛГБТК+») «Зеркало» («Аресты и пытки». Трансгендерные люди стали всё чаще подвергаться репрессиям – данные правозащитников», «“Говорили, что изнасилуют”. Трансгендерная беларуска до последнего волонтёрила внутри страны, но уехала после жёсткого задержания»), Euroradio («Сілавікі ціснуць на ЛГБТК+ супольнасць у Беларусі па расійскім законе») паказваюць сістэмны характар рэпрэсій супраць трансгендарных людзей, цытуючы дакументальныя сведчанні TG-House.

Так, напрыклад, Reform.news піша пра ролю пастановы Мінкультуры Беларусі № 24 (2024) і яе ўплыў на крыміналізацыю і стыгматызацыю ЛГБТК+ («Согласно этому документу, Министерство культуры приравняло демонстрацию “нетрадиционных половых отношений” к порнографии, фактически запретив любое обсуждение ЛГБТК+ вопросов в положительном или нейтральном ключе»), наступствы для выдавецкай справы («Весной 2023 года Министерство информации разослало 500 писем-предупреждений издателям и книжным магазинам о том, что к ним будут применены “меры административного воздействия”, если “ЛГБТ+-литературу найдут в продаже”») і ўплыў Расіі:

(«Режим Лукашенко, по сути, перенимает оттуда “передовые наработки”. Так, в декабре 2022 года председатель Совета Республики Наталья Кочанова прямо заявила, что необходимо вслед за Россией принимать закон о запрете “пропаганды ЛГБТ”»).

Тым часам дзяржаўныя СМІ амаль цалкам ігнаруюць гэтую тэматыку альбо падаюць яе ў негатыўным святле, выкарыстоўваючы тэрміналогію кшталту «нетрадиционные отношения» і «пропаганда ЛГБТ». Напрыклад, асвятляючы пратэсты апазіцыі ў Грузіі супраць змены кіруючай партыяй «Грузінская мара» замацаванага ў Канстытуцыі курса на еўраінтэграцыю, яны выкарыстоўваюць адразу два антызаходніх наратыва («Захад інспіруе “каляровыя рэвалюцыі” ў постсавецкіх краінах» і «Захад насаджае ЛГБТ+ каштоўнасці»): «После принятия законов о прозрачности иностранного влияния и запрете ЛГБТ-пропаганды давление на Грузию только усиливается. На Западе никак не могут признать, что семейные ценности для страны оказались дороже так называемых либеральных».

Уразлівыя групы: паміж праваабаронай і прапагандай

Палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі значна змянілі структуру і ўспрыманне ўразлівых груп у грамадскім дыскурсе. У выніку апаненты кіроўнага рэжыму (палітычныя актывісты, журналісты, праваабаронцы, і нават звычайныя грамадзяне, якія выказваюць нязгоду) сталі часткай катэгорыі ўразлівых груп.

Незалежныя СМІ актыўна працуюць з тэмай палітвязняў як асобнай уразлівай групай, падкрэсліваючы іх безабароннасць перад дзяржаўнай сістэмай. У матэрыялах Euroradio, Reform.news, «Радыё Свабода», «Позірк», «Зеркало» і іншых рэгулярна ўзгадваюцца выпадкі катаванняў, адмовы ў медыцынскай дапамозе, псіхалагічнага ціску.

Дзяржаўныя медыя, наадварот, выкарыстоўваюць мову варожасці для дэманізацыі палітвязняў. У эфірах «Беларусь 1» і матэрыялах «СБ. Беларусь сегодня» яны пазначаюцца як «экстремисты», «деструктивные элементы», «предатели», што спрыяе далейшай стыгматызацыі.

Тыпы палярызацыі ў медыйнай прасторы

Афектыўная палярызацыя:

• Дзяржаўныя СМІ адлюстроўваюць уразлівыя групы праз негатыўныя або нейтральна-халодныя канатацыі. Напрыклад, матэрыялы пра мігрантаў прадстаўлены ў кантэксце пагроз для нацыянальнай бяспекі.
• Незалежныя СМІ імкнуцца выклікаць суперажыванне праз чалавечыя гісторыі і асабісты досвед герояў публікацый, напрыклад, матэрыялы пра ЛГБТК+ супольнасці ці мігрантаў, якія сутыкаюцца з рэпрэсіямі.

Ідэалагічная палярызацыя:

• Дзяржаўныя СМІ ігнаруюць праблемы большасці ўразлівых груп, асабліва ЛГБТК+, прадстаўляючы іх у рэдкіх выпадках як «пагрозу традыцыйным каштоўнасцям».
• Незалежныя СМІ, наадварот, актыўна крытыкуюць афіцыйныя наратывы, выяўляючы сістэмную дыскрымінацыю і недахопы дзяржаўнай палітыкі.

Палітычная палярызацыя:

• Дзяржаўныя СМІ адлюстроўваюць уразлівыя групы ў палітычным кантэксце выключна як інструмент уплыву з боку Захаду (напрыклад, мігранты або ЛГБТК+ супольнасць як «агенты дэградацыі»).
• Незалежныя СМІ разглядаюць уразлівыя групы як мішэнь палітычных рэпрэсій з боку беларускіх уладаў, акцэнтуючы ўвагу на іх пераследзе і адсутнасці правоў.

Важна адзначыць, што афектыўная, ідэалагічная і палітычная палярызацыі ў медыйнай прасторы часта перасякаюцца і ўзаемадзейнічаюць. Напрыклад, палітычная рыторыка можа выклікаць моцныя эмоцыі (афектыўны аспект), а ідэалагічныя погляды могуць уплываць на палітычныя пазіцыі. Гэтае ўзаемадзеянне стварае складаную дынаміку ў медыйным асвятленні ўразлівых груп, дзе розныя тыпы палярызацыі ўзмацняюць адзін аднаго, фарміруючы цэласную карціну грамадскага дыскурсу.

Два добрых прыклады

Публікацыі CityDog «Шутливо называю себя “киберледи”» выдатна ілюструе высокія стандарты карэктнага асвятлення ўразлівых груп у беларускіх медыя. У цэнтры ўвагі – асабістая гісторыя маладой жанчыны з аплазіяй левай кісці, якая дзеліцца досведам жыцця з біянічным пратэзам.

У артыкуле прысутнічае інклюзіўная мова, якая акцэнтуе ўвагу на чалавечай асобе, а не на яе фізічных асаблівасцях. Напрыклад, замест стыгматызуючых тэрмінаў выкарыстоўваюцца карэктныя фармулёўкі: «асоба з інваліднасцю» і «маладая жанчына з асаблівасцю». Такое фармуляванне падкрэслівае роўнасць і павагу да чалавека.

Пазітыўны тон матэрыялу стварае канструктыўны кантэкст. Галоўная гераіня апісваецца як актыўная і самастойная асоба, якая не толькі працуе, але і займаецца творчасцю: пячэ торты, займаецца фатаграфіяй і робіць прафесійны манікюр. Асабліва ўражвае апісанне таго, як пратэз стаў для яе інструментам самарэалізацыі і дапамог пераадолець комплексы. Словы самой гераіні – «Я называю сябе кіберледзі» – паказваюць яе пазітыўнае стаўленне да сваёй сітуацыі.

Акрамя асабістай гісторыі, матэрыял асвятляе важнасць падтрымкі блізкіх і грамадства ў адаптацыі людзей з інваліднасцю. Гераіня адзначае, што яе ўпэўненасць значна вырасла дзякуючы сябрам, якія заўсёды ставіліся да яе з павагай і разуменнем.

Гэтая публікацыя служыць узорам для іншых СМІ ў тым, як варта асвятляць гісторыі ўразлівых груп: праз асабістыя гісторыі, пазітыўны кантэкст і выкарыстанне карэктнай мовы. У выніку такі падыход спрыяе фармаванню інклюзіўнага грамадства, дзе кожны чалавек адчувае сябе прынятым і паважаным.

Публікацыя «Я думал, что знаю о дочери всё» на сайце «Зеркало» з’яўляецца прыкладам карэктнага і прафесійнага асвятлення складанай і далікатнай праблемы падлеткавага суіцыду. Артыкул вылучаецца высокім узроўнем этычнасці, глыбінёй аналізу і акцэнтам на практычную карысць для чытачоў.

Матэрыял раскрывае тэму праз асабістыя гісторыі сем’яў, якія перажылі суіцыд ці спробу суіцыду сваіх дзяцей. Гісторыі падаюцца далікатна і з павагай, даючы магчымасць чытачу зразумець складаныя эмоцыі і наступствы такіх падзей. Асабістая гісторыя бацькі, які страціў адзіную дачку, дазваляе не толькі спачуваць, але і ўсвядоміць важнасць распазнання «чырвоных сцягаў», якія могуць сведчыць пра небяспеку.

Аўтары свядома адмаўляюцца ад сенсацыйнасці і не падаюць дэталі метадаў суіцыду, каб пазбегнуць негатыўнага ўплыву на чытачоў. Імёны герояў матэрыялу змяняюцца для захавання іх ананімнасці і годнасці, што сведчыць пра этычнасць падыходу. Акрамя асабістых гісторый, артыкул змяшчае экспертызу псіхолага, якая дапамагае тлумачыць паводзіны падлеткаў, схільных да крызісных станаў. Уключэнне псіхалагічных парад, як распазнаць небяспечныя сігналы ў паводзінах, і тлумачэнне, як правільна рэагаваць, робіць матэрыял не толькі інфарматыўным, але і карысным для бацькоў і педагогаў.

Акрамя таго, артыкул прапануе практычныя рэкамендацыі: ён змяшчае кантактныя нумары служб псіхалагічнай дапамогі, што асабліва важна для чытачоў, якія могуць сутыкнуцца з падобнымі праблемамі. Такі падыход спрыяе павышэнню сацыяльнай дасведчанасці і дае магчымасць неадкладна звярнуцца па дапамогу. Уся структура матэрыялу арыентаваная на прафілактыку, падтрымку і спачуванне, што сведчыць пра адказнасць аўтараў.

Гэты артыкул «Зеркала» з’яўляецца яскравым прыкладам таго, як медыя могуць асвятляць складаныя тэмы з павагай, без сенсацыйнасці, пры гэтым спрыяючы грамадскай дасведчанасці і прадухіленню трагедый.

Дадатак: Практычныя прыклады і назіранні

Карэктная і некарэктная тэрміналогія

Заключэнне

Даследаванне паказала, што праблема карэктнага асвятлення ўразлівых груп застаецца актуальнай для беларускіх СМІ. Палярызацыя медыйнай прасторы і палітычны кантэкст ускладняюць сітуацыю, але існуюць станоўчыя прыклады і практыкі, якія могуць быць выкарыстаны для паляпшэння якасці асвятлення. Важна працягваць працу над павышэннем прафесійных стандартаў і развіццём інклюзіўнай журналістыкі.